بهداشت حرفه‌ای

برای نمونه قوانین و آیین نامه های موجود برای مدیریت پسماند های خطرناک به اندازه مدیریت پسماند های شهری و روستایی شفاف و کامل نیست به همین دلیل بیشتر صنایع استاندارد های لازم را برای انبار یا امحا کردن پسماند های خطرناک خود رعایت نمی کنند.

این روزها درباره مدیریت پسماند های عادی اخبار زیادی منتشر می شود به همین دلیل اکنون بیشتر مردم می دانند که یک چهارم از پسماند های کل کشور در هفت استان شمالی کشور تولید می شود و مسئولان نیز به این فکر افتاده اند که برای مدیریت آنها راهکارهای مناسبی در نظر بگیرند، اما در کنار لزوم توجه به مدیریت پسماند های شهری و روستایی باید تاکید کرد سر و سامان دادن به پسماندهای صنعتی کشور در سایه قرار گرفته است و کمتر مقام مسئولی دغدغه مدیریت آن را دارد، زیرا اکنون شرایط به گونه ای است که آمار دقیقی از میزان تولید پسماندهای صنعتی در کشور وجود ندارد و کارشناسان این حوزه با توجه به تولید کشورهایی که شرایطی مشابه ایران دارند، مقدار پسماندهای صنعتی را برآورد می کنند.

4 میلیون تن در سال

باید هشدار داد که در کشورمان نمی توان برآورد دقیقی از میزان تولید پسماند های صنعتی کرد، اما با توجه به شرایط کشورهایی مانند هند یا مالزی کارشناسان تخمین می زنند سالانه دو تا چهار میلیون تن پسماند صنعتی خطرناک در کشور تولید می شود، پسماند هایی که هیچ گونه مدیریت ویژه و از پیش تعیین شده ای برای آنها وجود ندارد.

کارشناسان باتوجه به ویژگی هایی مانند قابلیت اشتعال، اسیدی و سمی بودن، درجه خطرناک بودن پسماند ها را تعیین می کنند. تورج فتحی، یکی کارشناس سازمان حفاظت محیط زیست با بیان این که براساس اطلاعات موجود حدود 200 هزار صنعت در کشور وجود دارد، درباره میزان خطرناک بودن پسماندهای صنعتی در گفت و گو با جام جم می افزاید: بیش از 850 نوع ماده شیمیایی خطرناک در پسماندهای صنعتی وجود دارد که سلامت انسان و منابع آب و خاک کشور را تهدید می کند.

نکته اینجاست این کارشناس با صراحت تاکید می کند: اکنون هیچ زباله سوز استانداردی برای امحای چنین پسماند هایی در کشور وجود ندارد.

داریوش گلعلی زاده، معاون فنی اداره محیط زیست استان تهران نیز در گفت و گو با جام جم اظهار می کند: آمار دقیقی درباره تولید پسماند در کشور وجود ندارد، اما در استان تهران 18 هزار واحد صنعتی فعال هستند افزون بر این 50 هزار کارگاه کوچک نیز در این کلانشهر وجود دارد که پسماندهای خطرناک تولید می کنند.

این در حالی است که ضایعات و پسماندهای صنایع عادی نیستند که بتوان مانند پسماندهای شهری آنها را جمع آوری و بازیافت کرد، برای بی خطر شدن این پسماندها باید دستورالعمل هایی را رعایت کرد که فقط از عهده نیروهای آموزش دیده و متخصص بر می آید.

پسماندهای خطرناک از سوی صنایع بزرگ مانند فولاد، نفت و گاز در مناطق مختلف کشور مانند عسلویه، بندر ماهشهر، خوزستان، استان مرکزی، اصفهان آذربایجان شرقی، تهران و البرز تولید می شود، اما روند مدیریت پسماند های آنها سال هاست که بلاتکلیف باقی مانده است.

باید یادآور شد که براساس قانون مدیریت پسماند، صنایع موظف هستند پسماندهای تولید کرده خود را مدیریت کنند، برای این کار صنایع باید ابتدا بخشی به عنوان مدیریت پسماند یا محیط زیست تشکیل دهند، اما چنین ساختاری در خیلی از صنایع کشور وجود ندارد و نحوه عملکرد برخی که تشکیل شده نیز اصولی نیست.

چنانچه صنایع اصول اولیه را برای مدیریت پسماندهای خود رعایت کنند، مشخص خواهد شد که آنها در روز چقدر پسماند تولید کرده و مشخص می شود پسماندهای آنها چقدر خطرناک است، در مرحله بعد پسماندها بسته بندی و تفکیک شده و برچسب هایی روی آنها نصب می شود که درجه خطرناک بودن آنها را یادآوری می کند. بعد از این مرحله نیز با توجه به شرایط پسماند آنها را در محل های مناسبی نگهداری می کنند تا بستر برای امحای آنها مهیا شود.

آلودگی منتقل می شود

اما مشکل دیگر این است که در کشورمان سایتی که بتواند به طور کامل پسماندهای صنعتی را امحا کند، وجود ندارد به همین دلیل صنایع ترجیح می دهند به هر شکلی پسماندهای خود را از انبار خارج کنند حتی اگر این کار آنها زمینه را برای وقوع حوادث ناگوار فراهم کند.

فتحی در این باره می افزاید: متاسفانه از آنجایی که نظارتی دقیقی روی مدیریت پسماند صنایع صورت نمی گیرد، بسیاری از آنها این کار را بدرستی انجام نمی دهند برای نمونه می توان صنعتی را در نظر گرفت که پسماندی مانند مواد شیمیایی و نفتی دارد، هرچند تنها راه مدیریت این پسماند سوزاندن آن در زباله سوزهای پیشرفته و صنعتی است، اما برخی از تولیدکننده ها برای دور زدن این مشکل در روزنامه برای فروش پسماند خود آگهی منتشر می کنند، برای نمونه ادعا می کنند روغن صنعتی کارکرده و ضایعاتی دارند، در خیلی از این مزایده ها روغن های ضایعاتی خطرناک که تنها راه امحای آنها سوزاندن در دستگاه های زباله سوز خاص است به جای امحا و انبار شدن در محل های مناسب در کارگاه های زیرزمینی به واکس و گریس تبدیل می شوند و به این شکل سلامت مردم با استفاده از آنها به خطر می افتد.

این در حالی است که باید تاکید کرد بسیاری از پیمانکارانی که جا به جایی پسماندهای صنعتی را به عهده می گیرند نیز آموزش و تخصص لازم را ندارند، به همین دلیل باعث انتشار آلودگی در محیط زیست کشور می شوند.

حمل و نقل پسماندهای صنعتی نیاز به خودروهای خاصی دارد که به موقعیت یاب های ماهواره ای مجهز هستند، افزون بر این، مسیرهای جا به جایی این مواد نیز باید از قبل مشخص باشد، اما خیلی از تولیدکننده ها در این زمینه سهل انگاری کرده و پیمانکارانی را به کار می گیرند که آموزش دیده نیستند و از کامیون های غیراستاندارد برای این کار استفاده می کنند.

چنین عملکرد های نامناسبی از لحاظ ایمنی و بهداشت برای کارکنان صنایع و شرکت های پیمانکار نیز خطرناک است، علاوه بر این چون آمار سوانح جاده ای در کشور بالاست، در برخی استان های غربی تصادف کامیون های حامل پسماند زیادی گزارش شده که سبب نشت مواد سمی و آلودگی خاک و آب شده است.

برای نمونه خبرگزاری نسیم اواخر شهریور ماه گذشته خبر از واژگونی یک قطار باری داد که محموله اش سود سوزآور بود، متاسفانه با نشت این مواد به رودخانه سزار در استان لرستان نزدیک به 120 هزار آبزی تلف شدند. براساس این گزارش سالانه بیش از ۵۰ مورد واژگونی تانکرهای حامل مواد شیمیایی و مواد مختلف به منابع آبی کشور رخ می دهد.

کارشناس سازمان حفاظت محیط زیست بیان می کند: مدیریت این پسماندها یکی از نقاط مبهم قوانین موجود است، قوانین و آیین نامه مدیریت پسماند در سال های 83 و 84 تصویب شده، اما این قوانین برخلاف این که درباره زباله های شهری و روستایی ضابطه مند و شفاف هستند، در مورد پسماندهای صنعتی نقص زیادی دارد.

اکنون ادارات کل سازمان حفاظت محیط زیست استان ها به فعالیت صنایع نظارت می کنند، اما این ادارات از نظر ساختار در بخش پسماند ضعف دارند، برای مثال در هر استان یک کارشناس مسئول رسیدگی به پسماند های صنایع استان است به همین دلیل نظارت به طور کامل صورت نمی گیرد.

در این بین می توان به ضعف های موجود در امحای پسماندهای عفونی بیمارستان ها نیز اشاره کرد، زیرا پسماندهای عفونی بیمارستان ها نیز جزو پسماندهای خطرناک هستند، مسئولان بیمارستان ها ادعا می کنند با استفاده از اتوکلاو پسماندهای خطرناک را به عادی تبدیل می کنند، اما مشکل اینجاست که بعد از خارج شدن پسماندها از اتوکلاو شرایط برای خطرناک شدن آنها وجود دارد و هر لحظه ممکن است پسماندی که از اتوکلاو خارج شده دوباره عفونی شود.

این در حالی است که خیلی از پسماندهای عادی نیز اجزای ویژه و خطرناک دارند، برای نمونه در بین زباله های عادی می توان به لاک های آرایشی اشاره کرد که در گروه پسماند های خطرناک قرار می گیرند، اما تاکنون برای تفکیک آنها مدیریت مناسبی در نظر گرفته نشده است. کارشناس سازمان حفاظت محیط زیست در این باره می افزاید: تخمین زده می شود 400 نوع مواد خطرناک در پسماندهای شهری و روستایی وجود داشته باشد.

افزون بر این بخشی از پسماند کشاورزی نیز مانند سم دفع آفات تاریخ مصرف گذشته را نیز باید در گروه پسماندهای خطرناک به حساب آورد.

درباره مراکز امحای زباله در کشور نیز می توان گفت چنین مراکزی در ساوه، اصفهان، قزوین و تبریز وجود دارد، اما فعالیت آنها مناسب نیست، به عنوان مثال حدود دو ماه است به دلیل برخی مشکلات مرکز ساوه تعطیل شده است. این در حالی است که کارشناسان تاکید می کنند ایرادهایی بر نحوه فعالیت این سایت ها وجود دارد. به همین دلیل بسیاری از صنایع اکنون در حال انبار کردن پسماندهای خود هستند.

معاون فنی اداره محیط زیست استان تهران با بیان این که فعالیت ها در این زمینه اکنون مطلوب نیست، درباره تلاش های سازمان محیط زیست برای ایجاد سایت استاندارد امحای پسماندهای صنعتی خاطرنشان می کند: برای احداث سایت ویژه پسماندهای صنعتی در استان تهران محلی مشخص شده است، اراضی محل ساخت این سایت در حال واگذاری به شرکتی است که برای این کار انتخاب شده است.

وی با بیان این که پسماندسوزی در اطراف تهران سبب آلوده شدن هوای این کلانشهر می شود، بیان می کند: باید به سمت پایش آنلاین برویم و کار مدیریت پسماند صنعتی را از مبداء مدیریت کنیم.

باید تاکید کرد در کشور پسماندسوزی که به شکل استاندارد عملکرده و بتواند طیف گسترده ای از پسماندهای خطرناک را امحا کند، وجود ندارد به همین دلیل مسئولان باید به مدیریت پسماندهای خطرناک توجه بیشتری کنند و دست کم برای بهبود شرایط با بازنگری در قوانین و به روز کردن جرائم صنایع را مجبور به رعایت استاندارد های تعیین شده کنند.

لزوم ایجاد بانک اطلاعاتی پسماند

یکی از مسائلی که سبب شده مدیریت پسماندهای صنعتی در کشور با مشکل رو به رو شود، نبود بانک اطلاعاتی پسماندهای صنعتی در کشور است. چنانچه این بانک در کشور تشکیل شود می توان مشخص کرد هر کدام از صنایع چه پسماندی تولید کرده یا حجم تولیدات آنها چقدر است، افزون بر این می توان محاسبه کرد چه مواد سمی در پسماند های تولید شده وجود دارد و برآورد کرد که پسماندها در کدام نقاط کشور جا به جا شده و به چه شکل امحا می شوند.مشکل دیگری که در این بین وجود دارد، این که بسیاری از صنایع بزرگ و دولتی تمایلی به دادن اطلاعات شفاف درباره میزان تولید پسماند خود ندارند، آنها با این پنهان کاری سعی می کنند مقدار مالیاتی را که برایشان در نظر گرفته می شود، کاهش دهند.

نکته دیگری که می توان به آن اشاره کرد این است که اکنون در بیشتر ادارات سازمان حفاظت محیط زیست کشور کارشناسان روی عملکرد شرکت های پیمانکاری نظارت می کنند که تجربه و تخصص کافی برای امحای پسماند های خطرناک را ندارند.

به نظر می رسد برای رفع این مشکل باید هماهنگی بین دستگاه ها بیشتر شده و قوانین بازدارنده تری تصویب شود. به هر حال بانک اطلاعات پسماندهای صنعتی مانند دیگر بانک های اطلاعاتی در کشور باید تشکیل شود. براساس قانون، سازمان حفاظت محیط زیست مسئول ایجاد این بانک اطلاعاتی است، اما تاکنون نتوانسته این بانک اطلاعاتی را راه اندازی کند.

بنابراین مسئولان باید مشکلات این حوزه را به شکل جدی تری پیگیری کرده و با اهرم های قانونی صنایع را وادار به ارائه اطلاعات درست کنند. این در حالی است که باید تاکید کرد استفاده از فناوری های نو نیز برای امحای پسماندهای خطرناک باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا اکنون در بسیاری از کشورهای موفق محققان توانسته اند تهدید پسماندهای خطرناک را به فرصت تبدیل کنند به این شکل که آنها با بازیافت موفقیت آمیز این مواد توانسته اند کسب در آمد کنند.

مهدی آیینی / گروه جامعه