بهداشت حرفه‌ای

امروزه روند رو به رشد تكنولوژي و فن­آوري موجب ارتقاء سطح كيفي محصول شده است ولي در عين حال انجام اين فعاليتها موجب شده تا كارگران با عوامل زيان آوري مواجه شوند و سلامتي آنان در معرض خطر قرارگيرد. در جهان صنعتي امروز بسياري از كارگران و كاركنان ناچارند خود را با شرايط نامناسبي كه محيط و ابزار مورد استفاده بر آنها تحميل مي‌كنند منطبق و متناسب سازند و با محدوديتهاي ايجاد شده به گونه‌اي كنار آيند. پيامد چنين مصالحه‌اي مي‌تواند بسيار وخيم بوده و بر زندگي فرد، تندرستي، ايمني و بهره­وري وي اثر نامطلوب داشته باشد. در چنين وضعيتي انسان از نظر جسمي يا رواني با نوع كار يا تجهيزاتي كه مورد استفاده قرار مي‌دهد و يا در محيطي كه در آن زندگي كرده يا به كار مي‌پردازد تناسبي ندارد. عدم تناسب جسمي سبب مي‌شود نيروي كار در مـعرض انواع مخاطـرات حرفـه­اي ماننـد بيماريها، حوادث، اختلالات اسكلتي- عضلاني و ... قرار ­گيرد، غافل از اينكه افزايش كيفيت توليد، بهره­وري و سود اقتصادي در گروي سلامتي نيروي كار است.  طبق مطالعه اداره بهداشت و ايمني آمريكا (OSHA) سالانه ۸/۱ ميليون كارگر آمريكايي اختلالات اسكلتي- عضلاني مرتبط با كار را تجربه مي­كنند و حدود يك سوم پرداخت غرامت ناشی از ابتلا به بیماریهای شغلی به اختلالات اسكلتي- عضلاني ناشي از كار تعلق مي­گيرد. بر اساس مطالعه مذكور با اجراي يك برنامه ارگونومي استاندارد مي­توان به طور متوسط ۳۰۰۰ كارگر را از اينگونه صدمات حفظ نمود و حدود ۹ بيليون دلار از اين هزينه­ها را كاهش داد. براساس طبقه بندي NIOSH اختلالات اسكلتي- عضلاني در ميان مشكلات بهداشتي و عوارض ناشي از كار داراي رتبه دوم مي­باشند. NIOSH بيان مي­دارد كه آسيبهاي ستون فقرات ۲۰ درصد از همه آسيبها و بيماريهاي محيط كار را تشكيل مي­دهند كه هزينه­اي در حدود ۲۰ تا ۵۰ ميليارد دلار را به خود اختصاص مي­دهند. براساس آخرين آمار يك مطالعه اروپايي بر روي شرايط كاري مشخص شد ۷/۲۴% از كارگران اروپايي از كمردرد و ۸/۲۲% از آنان از دردهاي ماهيچه­اي و  ۵/۴۵% از آنها از كار كردن در وضعيت­هاي دردناك يا خسته كننده شكايت دارند. ۳۵% از كارگران نيز بايد بارهاي سنگين را جابجا كنند. بر اساس گزارش آژانس ايمني و بهداشت اروپا در سال ۲۰۰۵ بيماريهاي اسكلتي- عضلاني، ۱/۳۸% از كل بيماريهاي شغلي را تشكيل مي­دادند و در سال ۲۰۰۹، ۴۲ درصد از کل گزارشهاي مربوط به بيماريهاي شغلي با وضعيت بدني و سيستم اسکلتي- عضلاني مرتبط بودند و در دو سال گذشته افزايش قابل توجهي (۳۰ درصد) در اين رقم وجود داشته است. تازه­ترين آمار از استراليا، آلمان و فرانسه نشان دهنده افزايش هزينه­هاي مربوط به اختلالات اسكلتي- عضلاني مي­باشد. براي مثال در فرانسه در سال ۲۰۰۶، اين اختلالات منجر به از دست رفتن ۷ ميليون روز كاري، تقريباً معادل با ۷۱۰ ميليون يورو سهم شركت، شد.

بنابر گزارش سازمان جهاني بهداشت در سال ۲۰۰۲، كمردردها ۳۷% از عوامل خطرزای شغلي را تشكيل مي­دهند كه جايگاه اول را بين بيماريها و مخاطرات ناشي از كار دارا مي­باشند. بالابودن آمار اينگونه عوارض در سطح بين المللي، سازمان جهاني بهداشت را بر آن داشت تا دهة اول هزارة سوم را به نام دهة مبارزه با عوارض اسكلتي- عضلاني(بعنوان اپيدمي خاموش) نامگذاري نمايد.

اين اختلالات همچنين مسؤول اتلاف زمان قابل‌ملاحظه‌اي از اوقات كاري و جايگزيني بيشتر نيروي كار و كاهش بهره­وري مي­باشند.

در كشور ما بر پاية مطالعه ملي بار بيماريها و عوامل خطرزا كه در سال ۲۰۰۴ توسط اداره برنامه­هاي سلامت مركز توسعه شبكه صورت گرفت شاخص DALYs كمردرد ۳۰۷۷۷۲ ، آتروز زانو ۲۹۱۳۰۵ و ساير اختلالات اسكلتي- عضلاني ۸۷۲۶۳۳ گزارش گرديد كه اين ميزان پس از بيماريهاي قلبي- عروقي در رتبه دوم بيماريهاي ناشی از كار شناخته شده است.

هر چند در ایران اطلاعات جامعی در زمینه بروز، شیوع و هزینه­های ناشی از بیماریها و غیبتها و سایر آثار و تبعات سوء ناشی از عدم رعایت اصول ارگونومی در محیط کار در دست نیست، اما با توجه به اینکه در بسیاری از واحدهای کاری کشور فعالیت­ها عمدتاً به­صورت دستی صورت مي­گيرند و هنوز بسیاری از فرایندها به­صورت مکانیزه و خودکار در نیامده­اند، بسياري از شاغلین ناگزیرند در ایستگاههای کاری که مطابق ابعاد بدنی آنها طراحی نشده است و در وضعیت­های بدنی نامناسب کار کنند و همزمان با ریسک فاکتورهای ارگونومیکی گوناگونی از جمله انجام حركات تكراري، اعمال نيروي بيش از حد، بلند كردن، هل دادن و كشيدن اشياي سنگين و استرس ناشي از فشارهای موضعي و وضعيتهاي استاتيكي بدن مواجه باشند. این نظریه را آمارهای واصله به مرکز سلامت محیط و کار نیز تأیید می­کنند. بر اساس آمارهاي مذكور در سال ۱۳۹۱، ۴۸% از كارگاههاي كشور واجد ريسك فاكتور وضعيت بدني نامناسب در حين كار و ۱۶% از كارگاهها داراي حمل نامناسب بار مي­باشند و ۱۸% از كارگاهها از ابزار كار نامناسب استفاده مي­كنند. همچنين ۳۵% از شاغلين در هنگام كار وضعيت بدني نامناسب دارند، ۱۱% آنان از ابزار كار نامناسب استفاده مي­كنند و ۱۲% از شاغلين در معرض ريسك فاكتور حمل نامناسب بار هستند. اين شاخص گوياي آن است كه بسياري از شاغلين كشور در معرض ناراحتيهاي اسكلتي- عضلاني و صدمات مرتبط با كار قرار دارند.

از سوی دیگر با توجه به وجود مشکلات اقتصادی فراوان و عدم ظرفیت پذیرش اقدامات اصلاحی از سوی مدیران و صاحبان صنایع، ناآگاهی کارگران از پیامدهای سوء بهداشتی ناشی از مواجهه با عوامل خطر در محیطهای شغلی و نیز فراهم نبودن زیرساختهای لازم برای اجرای صحیح قوانین و مقررات در کشور می­توان این ادعا را مطرح نمود که در کشور ایران در مقایسه با سایر کشورهای قاره آسیا نظیر کره و ژاپن و همچنين كشورهاي آمريكايي و اروپايي، مشکلات بهداشت کار در سطح وسیع­تری وجود دارد و رسیدگی به این مسائل حائز اهمیت بسیار می­باشد. چنانچه بررسی شاخص­های کنترل عوامل زیان­آور در سالهای ۱۳۸۴ الی ۱۳۹۱ مؤید آن است که بيش از ۹۰% از کارگاههای كشور نیازمند اجرای اقدامات کنترل فنی- مهندسی در زمينه بهسازي محيط­هاي كاري واجد ريسك فاكتورهاي ارگونوميكي می­باشند. چنانچه در سال۱۳۹۱، ۵% از كارگاهها، وضعيت نامناسب بدن، ۱۰% از كارگاهها، ابزار كار نامناسب و ۹% از آنها، حمل نامناسب بار را كنترل نموده­اند.

متأسفانه دركشور ما پژوهش­هاي زيادي كه از جنبه­هاي گوناگون به مسأله اختلالات اسكلتي- عضلاني ناشي از كار بپردازند وجود ندارد و لذا اينگونه اختلالات از نظر هزينه، ميزان شيوع، بروز و مشاغل درگير به­صورت دقيق شناخته شده نيستند. شايد بتوان در اين­باره گفت كه شيوع و بروز آنها در كشورهاي در حال توسعه از جمله در كشور ما از حدت و شدتي بيشتر برخوردار است، چون در كشورهاي در حال توسعه كه هنوز بسياري از فعاليتها به صورت دستی و با استفاده از نيروی جسمانی انجام می­شوند کارگران در برابر عوامل خطرزای بيومکانيکی و ديگر عوامل ايجاد کننده آسيب­هاي اسکلتی- عضلانی قرار دارند و طبيعی است که تحت چنين شرايطی اين اختلالات از بروز، شيوع، شدت و وخامت بيشتری درکشور ما برخوردار باشند. بنابراين مسأله پيشگيری و کنترل اين اختلالات و عوارض ناشی از آن در كشور ما حائز اهميت بسياري مي­باشد.

ايجاد اختلالات اسكلتي- عضلاني ناشي از كار به الگوي كار بستگي دارد و متعلق به صنعت يا شغل خاصي نيست. هرجا كه اعمال نيروي زياد، انجام كار در وضعيت­های بدني نامناسب ، استفاده از ابزار كار نامناسب، حمل بار به شيوه نادرست و يا حمل بار بيش از حد مجاز، تكرار زياد حركات و زمان استراحت اندك وجود داشته باشند، اين اختلالات ايجاد خواهند شد. عوامل يادشده در اكثر مشاغل توليدي، خدماتي، ساختماني و اداري يافت مي­شوند، لذا كارگران بسياري از مشاغل در معرض خطر ابتلا به اختلالات اسكلتي- عضلاني قرار دارند. با وجود اينكه امروزه با مكانيزاسيون و خودكار شدن خطوط توليد و مونتاژ بار كاري كارگران كاهش يافته است، ولي خطر ابتلا به آسيب­هاي تجمعي و اختلالات اسكلتي- عضلاني افزايش يافته است؛ چرا كه خطوط مكانيزه موجب افزايش سرعت انجام كار و تمركز نيروي بيشتر بر اندام­هاي كوچك مي­شوند. از سوي ديگر طبيعت مزمن اين بيماري­ها سبب شده است كه درد و ساير علائم آنها پنهان بماند و اغلب افراد اين ناراحتي­ها را به­عنوان عوارض اجتناب ناپذير ناشي از كار و كهولت سن تلقي كنند.

براي پيشگيري از ايجـاد اين اختـلالات بايد ابتـدا ظرفيـت­ها و محدوديـت­هاي نيـروي كـار، وضعيـت او در هنگـام انجام كار و حركات استرس­آور شناسـايي شونـد و حركـات صحيح جايگزيـن گردنـد. همچنيـن ايستـگاه كار به گونـه­اي طـراحي شود كه حركات استـرس­آور را حذف كند يا تكرار آن را محدود كند و بدين ترتيب از شدت آنها بكاهد .

در اين راستا با به­کارگیری اصول ارگونومی در محیط­های کاري و آموزش و فرهنگ­سازی ارگونومی در میان کارفرمایان و صاحبان صنایع بتوان از نتایج ارزشمند اجرای این اصول و پیشگیری از بروز اختلالات اسکلتی- عضلانی در شاغلین در قالب برنامـه­هاي کوتاه مدت، ميان مدت و بلندمدت بهره­مند گردید.

نظر به اهميت بسيار زياد مسأله پيشگيري و كنترل اختلالات مذكور و عوارض ناشي از كار و با توجه به رسالت بزرگ معاونت بهداشت و به­ويژه مركز سلامت محيط و كار به­عنوان مركز سياستگذاري در امور سلامت شاغلين كشور، توجه به سلامت نيروي كار بايد براساس روشهاي نوين و كارآمد به­صورت جدي و برنامه­ريزي شده دنبال گردد. جهت دستيابي به اين منظور، اين مركز در نظر دارد برنامه­هايي را در زمينه پيشگيري و كنترل صدمات اسكلتي- عضلاني جهت تأمين محيطي سالم و كنترل مؤثر صدمات اسكلتي- عضلاني مرتبط با كار، از طريق به­كارگيري اصول ارگونومي در محيط­هاي كاري اجرايي نمايد. اين برنامه به منظور دستيابي به اهداف پيش­بيني شده در افق چشم­انداز بلندمدت توسعه كشور و باتوجه به سند برنامه پنجم توسعه، به منظور ارتقاء سلامت و بهبود كيفيت زندگي انسانها به­ويژه كارگران شاغل در بخش­هاي صنعت، معدن، خدمات و كشاورزي با مداخله ارگونومي و استقرار نظام­مند و سيستماتيك آن با هدف پيشگيري و كنترل آسيب­هاي اسكلتي- عضلاني تدوين گرديده است.

در اين برنامه گروههاي هدف گيرنده خدمت، شاغلين كارگاههاي تحت پوشش سيستم بازرسي شبكه بهداشتي كشور مي­باشند و گروههاي ارائه دهنده خدمت، كاردانان و كارشناسان بهداشت حرفه­اي و پزشكان شاغل در سيستم خدمات بهداشتي كشور مي­باشند. لازم به ذكر است كه در اين برنامه علاوه بر گروههاي ارائه دهنده خدمت و نيز شاغلين كارگاههاي تحت پوشش، كارفرمايان نيز جزء گروههاي تأثيرگذار بر ارائه خدمت مي­باشند كه بايستي جهت افزايش ظرفيت پذيرش اين قشر به منظور متقاعد نمودن آنان براي اتخاذ تدابير پيشگيرانه و مهندسي در محيطهاي كاري جهت پيشگيري و كنترل صدمات اسكلتي- عضلاني تمهيداتی بيش از پيش لحاظ شود.